Այսօր հաշմանդամության եւ մահացության դեպքերի պատճառների մեծամասնությունը կազմում են ոչ վարակիչ հիվանդությունները, որոնց հաղթահարման ուղղությամբ հայ մասնագետները եւս կարողանում են ծրագրեր մշակել։ Հայաստանում մահացության ընդհանուր կառուցվածքում հիմնական բեռի մոտ 8 տոկոսը բաժին է ընկնում ոչ վարակիչ հիվանդություններին, որոնցից առաջին տեղում սրտանոթային հիվանդություններն են՝ 48 տոկոս, չարորակ նորագոյացությունները՝ 19,8 տոկոս եւ շաքարային դիաբետը՝ 4,9 տոկոս։

Նշենք, որ տարիներ առաջ ՀՀ կառավարության կողմից հաստատվել եւ մշակվել է ՈՎՀ—ի կանխարգելման եւ բուժման հայեցակարգը, որին հաջորդել են արդեն վերոնշյալ երեք ուղղությունների ազգային ռազմավարական ծրագրերն ու միջոցառումների ժամանակացույցը։ Ծրագրի շրջանակներում հստակեցվել են բնակչության հանրային իրազեկման կարեւորությունը, բնակչության ռիսկային խմբերում սքրինինգային հետազոտությունների իրականացումը, ինչպես նաեւ ազգային ուղեցույցների մշակումն ու մասնագիտական կրթումը։ Միջոցառումների այս շարքն իրականացնելու նպատակով 2013թ. մեկնարկել է ՀԲ—ի կողմից ֆինանսավորվող «Հիվանդությունների կանխարգելում եւ վերահսկում վարկային ծրագիրը», որի շրջանակներում 2014—2019թթ.՝ եռամյա կտրվածքով նախատեսվում է իրականացնել մեծածավալ սքրինինգներ։ Ծրագրի մեկնարկը տրվել է, այն առավել մանրամասնորեն երեկ ներկայացրեցին առողջապահության ոլորտի ներկայացուցիչները Աղվերանում՝ ոչ վարակիչ հիվանդությունների վաղ հայտնաբերմանն ու կանխարգելմանն ուղղված համաժողովի շրջանակներում։

ՀՀ առողջապահության փոխնախարար Սերգեյ Խաչատրյանի տեղեկացմամբ, նախարարությունը բավական բարձր է գնահատում այս ծրագրի իրականացումը եւ լիահույս է, որ ծրագիրը արդյունավետ ընթացք կունենա։ «Մենք որքան էլ բարձրաձայնում ենք ոչ վարակիչ հիվանդությունների վաղ հայտնաբերման եւ կանխարգելման միջոցառումների մասին, այնուամենայնիվ ֆինանսական հնարավորությունները դեռեւս թույլ չէին տալիս լիարժեք իրականացնելու եւ ամբողջությամբ տիրապետելու այն իրավիճակին, որն առկա է երկրում։ Իհարկե, տարիներ շարունակ իրականացվել են տարբեր ուղղվածությամբ սքրինինգներ, որոնց ընթացքում հայտնաբերված հիվանդությունները բուժելու համար պետության կողմից տրամադրվել է ֆինանսական օժանդակություն, ինչը թույլ է տվել հասնելու որոշակի արդյունավետության։ Մասնավորապես, մանկական մահացության ցուցանիշների նվազեցման հարցում մեծ դեր է ունեցել սքրինինգների իրականացումը։ Սակայն այս սքրինինգային ծրագիրը իր ծավալներով եւ ընդգրկվածությամբ տարբերվում է նախորդներից»,–հավաստիացրեց Սերգեյ Խաչատրյանը՝ համոզված լինելով, որ ապագայում հնարավոր կլինի ունենալ այդ հիվանդությունների իրական պատկերը եւ ժամանակին իրականացնել արդյունավետ կանխարգելման միջոցառումներ։

Նշենք, որ ծրագիրը նպատակ ունի բարելավել մոր եւ մանկան առողջության պահպանման ծառայությունները, ոչ վարակիչ հիվանդությունների վաղ հայտնաբերումն ու վերահսկումը առողջության առաջնային պահպանման օղակում, ինչպես նաեւ առողջապահական ծառայությունների որակը եւ արդյունավետությունը ծրագրում ընդգրկված բուժհաստատություններում։ Նշենք, որ ծրագրի շրջանակներում հետազոտությունները ֆինանսավորվելու են ՀԲ—ի կողմից, որոնք բնակչության համար լինելու են անվճար։

ՀՀ ԱՆ առողջապահության գործակալության պետ Սարո Ծատուրյանի խոսքերով, իրենց հիմնական նպատակը բնակչության ՈՎՀ վաղ հայտնաբերման եւ ընդհանուր իրավիճակի բարելավումն է. «Այդ երեք հիվանդությունների վաղ հայտնաբերման պարագայում հնարավոր է կանխարգելել հետագա զարգացումը։ Օրինակ, եթե վաղ փուլում հիվանդի արյան մեջ գլյուկոզայի թեսթով հայտնաբերենք նրա բարձր լինելու մակարդակը, ապա համապատասխանաբար կխուսափենք հետագա բարդություններից։ Շատ մարդիկ ունեն արյան բարձր զարկերակային ճնշում, բայց այդ մասին տեղեկացված չեն։ Հետազոտությունները բնականաբար նվազեցնում են ռիսկային գործոնները»։ Որքա՞ն ժամանակ կպահանջվի գնահատելու համար ծրագրի արդյունավետությունը կամ այդ հիվանդությունների նվազեցման ցուցանիշները, բանախոսը նշում է. «Տարբեր երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ շոշափելի արդյունքների հասնելու համար, օրինակ՝ սրտանոթային հիվանդությունների առումով 10—15 տարի է պետք, քանի որ կարճ ժամանակահատվածում ծրագիրը չի կարող անդրադառնալ վերջնական վիճակագրության վրա»։

ԱՆ ոլորտի ներկայացուցիչներն ու ծրագրի պատասխանատուներն ակնկալում են ծրագրի միջոցով կրճատել արգանդի պարանոցի քաղցկեղի եւ ՈՎՀ հիվանդացության ու մահվան ցուցանիշները։ Արգանդի պարանոցի քաղցկեղի սքրինինգը նախատեսվում է իրականացնել ամբուլատորիաներում եւ բուժհաստատություններում ընտանեկան բժիշկների մասնակցությամբ։ Գյուղական համայնքներում բնակիչների համար հետազոտությունները կիրականացվեն կենտրոնացված տարբերակով՝ յուրաքանչյուր մարզում մի քանի լաբորատորիաներում։ Որպես թիրախային խումբ նախատեսվում է ծրագրում ընդգրկել 30—60 տարեկան առողջ կանանց եւ անցկացնել ՊԱՊ թեսթ։ 2012թ. հետազոտությունների տվյալներով՝ Հայաստանում ՊԱՊ թեսթ է անցել կանանց 10,2 տոկոսը, որը զգալիորեն ցածր է միջազգային ցուցանիշներից։

Հայաստանում ՀԲ–ի առողջապահական թիմի ղեկավար Վեզի Մսիշան նշեց, որ Հայաստանը առաջին երկրներից մեկն է, որի հետ ՀԲ—ն աշխատում է այս մոտեցմամբ։ Այն փորձը, որը ձեռք կբերվի ծրագրի ընթացքում առաջիկա 3 տարիներին, ըստ բանախոսի, շատ կարեւոր է ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ տարածաշրջանի երկրների համար՝ փորձի փոխանակման տեսանկյունից։

«Մենք շատ ուրախ ենք՝ մասնակցելով ծրագրի իրականացմանը եւ վստահ ենք, որ այն արդյունավետ կընթանա»,–հավելեց ՀԲ—ի ներկայացուցիչը։

Մասնագետների համոզմամբ, այն քաղցկեղային միակ հիվանդությունն է, որը հնարավոր է կանխարգելել վաղ հայտնաբերելու պարագայում։

Զարկերակային գերճնշման եւ շաքարային դիաբետի սքրինինգներում նախատեսվում է ընդգրկել կանանց եւ տղամարդկանց 35—68 տոկոսին։ Նշենք, որ այս ուղղությամբ առողջապահական ծրագրերի իրականացման գրասենյակը նախապատրաստական աշխատանքներ է իրականացրել։ Մասնավորապես կատարվել է բուժանձնակազմի կարողությունների եւ սարքավորումների հագեցվածության գնահատում։ Իսկ առողջապահության ազգային ինստիտուտի կողմից մշակվել են ուղեցույցներ՝ հիմնված ապացուցողական բժշկության նորագույն տվյալների վրա, եւ կրթական նյութեր՝ ազգաբնակչության համար։

ՀՀ առողջապահական ծրագրերի իրականացման գրասենյակի տնօրեն Նելսոն Զուլոյանի տեղեկացմամբ, ՀԲ—ի աջակցությամբ իրականացվում են առողջապահական ոլորտի արդիականացմանն ուղղված ծրագրեր ինչպես առաջնային եւ հիվանդանոցային օղակներում, այնպես էլ ինստիտուցիոնալ կարողությունների զարգացման ուղղությամբ։ Ծրագրերի շրջանակներում ավելի քան 3300 բժիկներ ու բուժքույրեր ստացել են ընտանեկան բժշկության որակավորում, իսկ ներկայումս առաջնային օղակի շուրջ 2500 բժիշկներ մասնակցում են ՈՎՀ—ի կանխարգելմանն ուղղված դասընթացների։

Այս ընթացքում համագործակցության շրջանակներում կառուցվել եւ շահագործման են հանձնվել նոր բուժհաստատություններ։ Կառուցվել են 170 նոր առաջնային օղակի համայնքային բուժհաստատություններ, եւ բժշկական սարքավորումներով ու կահավորանքով են հագեցվել ՀՀ բոլոր ամբուլատորիաները։ Վերանորոգվել եւ վերազինվել են Հրազդանի, Իջեւանի, Արարատի, Արմավիրի, Ապարանի, Գավառի, Աբովյանի եւ Ալավերդու բուժկենտրոնները։ 2012թ. առաջին անգամ կառուցվել եւ շահագործման է հանձնվել Գյումրու նոր բազմապրոֆիլ ծառայություններ մատուցող բժշկական կենտրոնը։ Ներսես Զուլոյանը նշեց նաեւ, որ ներկայումս մարզերի համաչափ զարգացման ծրագրի շրջանակներում կառուցվում եւ վերազինվում են շուրջ 12 բուժհաստատություններ, մասնավորապես Լոռու տարածաշրջանային բժշկական կենտրոնի նոր շենքը եւ Կապանի ու Ճամբարակի հիվանդանոցները։ Եվս 6—ը շահագործման կհանձնվեն մինչեւ տարեվերջ։

Նշենք, որ մշակվել է նաեւ առողջ ապրելակերպի խթանմանը եւ ՈՎՀ հիմնական ռիսկային գործոնների կանխարգելմանն ուղղված հանրային իրազեկման ռազմավարություն։

Լուսինե ՆԱԶԱՐՅԱՆ