Վերարտադրողական առողջության պահպանումն այսօր Հայաստանում ՀՀ ԱՆ աշխատանքի կարեւորագույն ուղղություններից է, քանի որ այն, բացի առողջապահական նշանակությունից, ունի նաեւ ժողովրդագրական նշանակություն եւ կարեւորվում է ազգային անվտանգության տեսանկյունից։ Եթե անպտղության ցուցանիշը երկրում 10—15 տարի առաջ 31.9 տոկոսի էր հասնում, ապա այսօր պատկերն այլ է՝ ունենք անպտղության 14.9 տոկոս ցուցանիշ։ Այս տեմպերի նվազմանը հնարավոր է եղել հասնել վերջին տարիներին իրականացված տարբեր ծրագրերի, մասնավորապես սեռավարակների կանխարգելման, հղիության ընդհատումը նվազեցնող ծրագրերի, իրազեկվածության բարձրացման եւ վերարտադրողական օժանդակ միջոցների կիրառման շնորհիվ։

Վերարտադրողական օժանդակ միջոցներից են այն ժամանակակից տեխնոլոգիաները, որոնց օգնությամբ բազմաթիվ զույգեր կարողանում են երեխաներ ունենալ։ Խոսքը արտամարմնային բեղմնավորման, ներարգանդային սերմնավորման եւ փոխնակ մայրերի առկայության մասին է։

Առաջին արտամարմնային բեղմնավորումը իրականացվել է 1978թ. Քեբրիջի համալսարանի գիտնական—ֆիզիոլոգ Ռոբերտ Էդվարդսի կողմից, ում միջոցով եւ հիմք է դրվել արտամարմնային բեղմնավորման տեխնոլոգիայի առաջացմանն ու կիրառմանը։ Անգլիացի մեծ գիտնականի շնորհիվ անպտղության խնդիրն արդեն դադարել է անհանգստացնել աշխարհին։ Լուիզա Բրաունի ծնունդը հեղաշրջում մտցրեց վերարտադրողական առողջության բնագավառում եւ նպաստեց հարակից տեխնոլոգիաների առաջացմանը։

Այդ ժամանակաշրջանում, սակայն, ինչպես փաստում են հայ մասնագետները, արտամարմնային բեղմնավորման հավանականությունը բավական փոքր էր՝ ընդամենը 5—10 տոկոս։ Մեր երկրում անպտղության հաղթահարման օժանդակ միջոցները սկսեցին զարգանալ վերջին տարիներին։ Իսկ արտամարմնային բեղմնավորման սկիզբը դրվել է 10 տարի առաջ։ Այսօր արդեն առավել կատարելագործված ժամանակակից մեթոդների միջոցով հայ մասնագետները կարողանում են երեխաներ պարգեւել անպտուղ զույգերին։

Երեւանի 5 ծննդատներում այսօր իրականացվում է ինչպես արտամարմնային բեղմնավորում, այնպես էլ ներարգանդային սերմնավորում, իսկ վերջին մի քանի տարիներին մեզանում ի հայտ է եկել նաեւ փոխնակ մայրերի ինստիտուտը։
Վերարտադրողական բժշկության հայկական ասոցիացիայի նախագահ, Մարդու անպտղության կենտրոնի տնօրեն Էդուարդ Համբարձումյանի հետ փորձեցինք պարզել, թե Հայաստանում վերարտադրողական բժշկությունն ի՞նչ վիճակում է, որքանո՞վ է օժանդակ տեխնոլոգիաների կիրառման մեխանիզմը արդիական, եւ որքա՞ն է այս տարբերակով կանանց՝ մայրանալու հավանականությունը։

«Վերարտադրողական բժշկությունն այսօր երկրում արդեն կայացած մասնագիտություն է։ Օժանդակ վերարտադրողական տեխնոլոգիաներն մեզ թույլ են տալիս գրեթե բոլոր դեպքերում զույգերի անպտղության բուժական օգնություն ցուցաբերել։ Մեկը արհեստական սերմնավորումն է, երբ սերմը զտվում, մաքրվում է հատուկ գործողությունների արդյունքում, իսկ մյուսը՝ արտամարմնային բեղմնավորումն է, երբ ստիպված ենք լինում կնոջ մարմնից հեռացնել ձվաբջիջները, խառնել սերմնաբջջի հետ եւ ստացված սաղմիկը աճեցնել հատուկ ինկուբատորների մեջ»,–նշեց Էդուարդ Համբարձումյանը։

Արտամարմնային բեղմնավորման անհրաժեշտությունը, մասնագետի դիտարկմամբ, առաջանում է այն պարագայում, երբ տղամարդու մոտ սերմնաբջիջների սակավություն եւ կանանց մոտ փողերի խնդիր են ի հայտ գալիս։

Վերոնշյալ կենտրոն արդեն դիմել է 400—500 ամուսնական զույգ, որոնցից շուրջ 100 —ը օգտվել է արտամարմնային բեղմնավորման ծառայությունից, իսկ մոտ 400 ընտանիք երեխա է լույս աշխարհ բերել ներարգանդային սերմնավորման միջոցով։ «Սա ավելի հեշտ է եւ ավելի մատչելի գնային առումով։ Այս առումով մեծ հաջողություններ ունենք եւ պրակտիկորեն այն ամենը, ինչ աշխարհում կատարվում է, նույն մակարդակով իրականացնում են նաեւ հայ մասնագետները»,–վստահեցրեց Վերարտադրողական բժշկության հայկական ասոցիացիայի նախագահը։

Եթե ամբողջ աշխարհում այս օժանդակ միջոցներով մայրանալու հավանականությունը 30—35 տոկոս է, ապա հայ մասնագետները վստահեցնում են, որ մեր երկրում հավանականության տոկոսը շատ ավելի բարձր է, նույնիսկ մինչեւ 50 տոկոս։
Արտամարմնային բեղմնավորումն ամբողջ աշխարհում պահանջարկված եւ, միեւնույն ժամանակ՝ կիրառվող օժանդակ միջոցներից ամենաթանկն է։ Զրուցակցիս մեկնաբանմամբ, արտամարմնային բեղմնավորման տեստավորումը իրականացվում է ծախսատար հեղուկներով։ Նախապատրաստական աշխատանքները սկսվում են 1 ամիս առաջ, իսկ բեղմնավորման բուն գործընթացը տեւում է մոտ 2 շաբաթ։ Կենտրոնի տնօրենը նշեց, որ իրենց մոտ անպտուղ զույգերի բավական մեծ հոսք արձանագրվեց «Արագիլ» հիմնադրամի գործունեության արդյունքում։ Միայն հիմնադրամի միջնորդությամբ կենտրոնն արդեն նման ճանապարհով 25 զույգ երեխա է պարգեւել։

«Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» բժշկական կենտրոնի ծննդատանն իրականացվում է միայն ներարգանդային սերմնավորում, որն այստեղ իրականացվում է արդեն 1 տարի։ Ծննդատան գինեկոլոգ—էնդոկրինոլոգ Խաթուն Գրիգորյանցը նշեց, որ վերարտադրողական բժշկության այս օժանդակ մեթոդը՝ ներարգանդային սերմնավորումը, ենթադրում է բժշկական միջամտություն, որը ցուցված է անպտղությամբ տառապող այն զույգերին, երբ տղամարդկանց շրջանում ի հայտ են գալիս սերմի որոշակի շեղումներ։ Եթե կանանց շրջանում անպտղությունը կազմում է 40 տոկոս, ապա այդ ցուցանիշը տղամարդկանց մոտ 25—30 տոկոս է։ Ներարգանդային սերմնավորումն արժե 150 հազար դրամ, իսկ հաջողության հավանականությունը 25—30 տոկոս է։

Նախորդ տարի կենտրոնում ներարգանդային սերմնավորման ճանապարհով շուրջ 80 ամուսնական զույգ երեխաներ է ունեցել։
«Շենգավիթ» ԲԿ—ի «Մարդու վերարտադրողական առողջության» կենտրոնի էմբրիոլոգ ռեպրոդուկտոլոգ Վահե Միլիտոնյանը նշում է, որ ամուսնական զույգերը արտամարմնային բեղմնավորման են դիմում սովորաբար համատեղ կյանքի առաջին երկու տարում։ Նույնիսկ արձանագրվել են դեպքեր, երբ ընտանիքները այս ճանապարհով երեխա ունենալու համար բուժհաստատություն են դիմել ամուսնության առաջին մի քանի ամիսների ընթացքում։

Ըստ մասնագետի, սովորաբար անպտղություն զույգերի մոտ հաստատվում է այն դեպքում, երբ 1 տարի կանոնավոր սեռական կյանք ունենալուց հետո կնոջ մոտ բեղմնավորում չի լինում։

Վահե Միլիտոնյանի տեղեկացմամբ, այս նպատակով ծննդատներ դիմող ամուսնական զույգերի միջին տարիքը 30 է, առավելագույն տարիքը՝ 40 — 44, ովքեր հիմնականում առաջնային անպտղությամբ տառապողներն են։ Մարդու վերարտադրողական առողջության կենտրոն տարեկան դիմում է 1000—2000 ամուսնական զույգ, որոնցից, սակայն ոչ բոլորին է ցուցում տրվում արտամարմնային կամ ներարգանդային բեղմնավորում իրականացնելու։ Անպտղության դեմ պայքարի օժանդակ ձեւերից է նաեւ փոխնակ մայրերի ծառայությունը։ Այս պարագայում կարող է օգնության գալ նաեւ դոնորական ձվաբջիջը կամ դոնորական սերմը։

Կենտրոնի կլինիկայի վարիչ, գինեկոլոգ— ռեպրոդուկտոլոգ Կարինե Կիրակոսյանը նշեց, որ փոխնակ մոր ծառայության անհրաժեշտությունն ի հայտ է գալիս այն պարագայում, երբ կինը տարբեր պատճառներով չի կարողանում կրել հղիությունը, բազմակի վիժումներ է ունեցել կամ չունի բնածին արգանդ կամ կյանքի ընթացքում արգանդը հեռացվել է տարբեր բժշկական բարդությունների պատճառով։ «Հայաստանում կան կազմակերպություններ, որոնք ունեն դոնորական ձվաբջիջների սերմի եւ փոխնակ մայրերի տվյալների բազա։ Կատարվում են մի շարք հետազոտություններ, որ հասկանանք այդ կինը կարո՞ղ է դառնալ ձվաբջիջի դոնոր, թե՞ ոչ»,–նշեց Կ. Կիրակոսյանը։

Շատ ամուսնական զույգերի մոտ թերեւս այս պարագայում անհանգստացնող գործոն է փոխնակ մոր գենետիկ կապը։ Հայ մասնագետները վստահեցնում են, որ մարդու գենետիկան կազմավորվում է միայն մոր ձվաբջջի եւ հոր սերմնաբջջի գենետիկայից, ուստի բացառում են փոխնակ մոր գենետիկայի փոխանցումը երեխային։
Անպտղության դեմ պայքարի օժանդակ միջամտությունների արդյունքում երեխաներ լույս աշխարհ բերած ծնողները սակայն ոչ պատվաբեր են համարում այս մասին բարձրաձայնելը։ Հայ մայրերը նախընտրում են ստվերում պահել ոչ բնական ճանապարհով հղիանալու փաստը, մինչդեռ շատ երկրներում հակառակ պատկերն է։

Կլինիկական հոգեբան Նարինե Պետրոսյանի մեկնաբանմամբ, սովորաբար հասարակությունը ոչ համարժեք վերաբերմունք է ցուցաբերում արտամարմնային բեղմնավորման նկատմամբ, քանի որ հանրությունը սիրում է կիրառել արհեստական բեղմնավորում բառը, չգիտակցելով, որ խոսքը արտմարմնային բեղմնավորման մասին է։ «Այստեղից էլ բխում է ինքնագիտակցական եւ ինքնապաշտպանական մեխանիզմը, երբ մարդիկ փորձում են պայքարել արհեստական որեւէ միջամտության դեմ, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է երեխա լույս աշխարհ բերելուն։ Խնդիրը նաեւ այն է, որ շատերն ունեն ինֆորմացիայի եւ իրազեկվածության պակաս վերարտադրողական օժանդակ տեխնոլոգիաների վերաբերյալ։ Սակայն կարծում եմ, այս ամենը ժամանակի խնդիր է»,–նշեց Նարինե Պետրոսյանը՝ հավելելով, որ շատ անգամներ ծնողները խուսափում են այդ մասին բարձրաձայնել զուտ ազգային մտածելակերպի պատճառով։

«Արդեն իմ շրջապատում կան մարդիկ, ովքեր բարձրաձայնում են այս մասին նաեւ հպարտությամբ նշում, որ իրենց երեխաները ոչնչով չեն տարբերվում մյուսներից, ովքեր առանց միջամտության են լույս աշխարհ եկել։ Շատ հաճախ կինն ունենում է հուզական խնդիրներ, եւ նման դեպքում անշուշտ անցկացվում է հոգեբանական աջակցություն։ Կարծում եմ՝ կգա մի ժամանակ, երբ անպտղության, արտամարմնային բեղմնավորման եւ փոխնակ մայրերի հետ կախված խնդիրների մասին ժողովուրդը տեղեկացված կլինի։ Այն խիզախները, ովքեր կբարձրաձայնեն, կխրախուսվեն»,–նշեց կլինիկական հոգեբանը։
Ծննդատներում որոշ ամուսնական զույգերին՝ մինչ բեղմնավորման օժանդակ միջոցների դիմելը, բուժաշխատողները խորհուրդ են տալիս դիմել հոգեբանի։

Լուսինե ՆԱԶԱՐՅԱՆ