Այսուհետեւ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի եւ սոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայություններ կտրամադրվեն։ Համապատասխան հայեցակարգը կառավարությունն արդեն հաստատել է։ Միանգամից ասենք, որ որոշման համաձայն, առաջիկա 5 տարիներին երկրում կստեղծվի շուրջօրյա խնամքի տուն եւ համայնքային ցերեկային կենտրոն, նաեւ՝ կգնվի կամ կվարձակալվի առնվազն 10 բնակարան կամ մեկ առանձնատուն՝ սատարող կացարան ստեղծելու համար։ Սրա գործունեության շնորհիվ էլ խնամքի այլընտրանքային ծառայությունից հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող ավելի քան 300 մարդ կօգտվի։

Այս ոլորտում ի՞նչ վիճակ է հիմա մեր երկրում։ Ինչպես տեղեկացանք աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարար Արտեմ Ասատրյանից, 2013թ. հունվարի 1—ի դրությամբ հաշմանդամություն ունեցող անձանց թիվը հանրապետությունում կազմում է 182643 մարդ, որոնցից 20064—ն է հաշմանդամ ճանաչվել հոգեկան կամ մտավոր խնդիրների պատճառով, որը հաշմանդամների ընդհանուր թվի 10,9 տոկոսն է։ Հաշմանդամ երեխաների թիվը 8015 է, որոնցից 1545—ը՝ հոգեկան կամ վարքի խանգարումներով։

Առողջապահության նախարարության տվյալներով, Հայաստանում գործում է հոգեկան առողջության հինգ դիսպանսերային հաստատություն, իսկ հաշվառված հոգեկան հիվանդների թիվը շուրջ 45.000 է։ Նախարարը պարզաբանեց, որ այս հայեցակարգի նպատակը ոչ թե առողջապահության համակարգում գործող հոգեկան առողջության ծառայություններին անդրադառնալն է, այլ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար նախատեսված խնամքի եւ սոցիալական սպասարկման ծառայություններին, որոնց քանակը եւ որակը չեն համապատասխանում ժամանակակից պահանջներին։ Սոցիալական պաշտպանության համակարգում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի եւ սոցիալական սպասարկման համար մեր երկրում գործում է 1 հատուկ մասնագիտացված տուն—ինտերնատ, 3 մասնագիտացված մանկատուն։

Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն—ինտերնատը, որը միակն է ՀՀ—ում, իրականացնում է միայնակ տարեց եւ քրոնիկ հոգեկան հիվանդների շուրջօրյա խնամք, խնամվողների իրավունքների եւ շահերի պաշտպանություն, նյութական ու կենցաղային պահանջմունքների բավարարում, սոցիալ—հոգեբանական եւ բժշկական վերականգնման աշխատանքների իրականացում։

Տուն—ինտերնատում բնակվում է 450 մարդ։ Ներկա դրությամբ տուն—ինտերնատ ընդունվելու համար նախարարությունում հաշվառված է շուրջ 50 մարդ, սակայն համապատասխան հաստատություն չլինելու պատճառով նրանք ամիսներով շարունակում են մնալ ընտանիքներում։

«Տարիների փորձը եւ դիտարկումները ցույց են տալիս, որ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց մի զգալի մասը, բուժման մի քանի կուրս ստանալուց հետո, այլեւս բուժման կարիք չունի, ունի միայն խնամքի եւ հասարակությանը հարմարվելու, ինքնասպասարկման ունակությունները զարգացնելու եւ որոշ տարրական հմտություններ սովորելու կարիք, ինչը թույլ կտա նրանց ինքնուրույն ապրել։

Սակայն հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանցից շատերն էլ դեռեւս պատրաստ չեն ապրելու ընտանիքում, ունեն հոգեբանական ու սոցիալական խնդիրներ կամ ընտանիքի անդամներն ի վիճակի չեն հոգալու նրանց կարիքները, կամ հրաժարվում են, ոմանք էլ չունեն տուն կամ ընտանիք»,—ասաց Ա. Ասատրյանը։

Հոգեկան հիվանդներն ավելանում են

Ըստ նախարարության մասնագետների, տարեցների մոտ, կապված տարիքի, սոցիալական կարգավիճակի, առողջական վիճակի, միայնակության, ինչպես նաեւ հոգեբանական այլ բարդույթների հետ, հոգեկան հիվանդություններով հիվանդանալու հավանականությունը ավելի մեծ է։ Հոգեկան առողջության առումով ռիսկի գոտում են գտնվում կյանքի դժվարին իրավիճակներում հայտնված՝ անօթեւան մարդիկ, որոնք գիշերում են որտեղ պատահի՝ զուրկ սննդից ու տարրական կենսապայմաններից։

Հոգեկան առողջության ոլորտում գործում է շուրջօրյա խնամքի ծառայություններ մատուցող 4 եւ ցերեկային խնամքի ծառայություններ մատուցող 3 կենտրոն, այդ թվում՝ 3 շուրջօյա խնամքի եւ 2 ցերեկային խնամքի կենտրոնները նախատեսված են հոգեկան եւ մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների համար։ Իսկ չափահաս տարիքի անձանց համար գործում է հոգեկան առողջության մեկ շուրջօրյա խնամքի հաստատություն. Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն—ինտերնատի մասին է խոսքը, որտեղ տեղերի քանակը վերջին 3 տարվա ընթացքում, ելնելով պահանջարկից, ավելացվել է 90—ով, ինչը, սակայն, նույնպես բավարար չէ։ Շատ հաճախ ընտանիքը հրաժարվում է հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող հարազատին խնամելուց։

Բացի այդ, եթե ընտանիքում ապրող հիվանդը գոնե սահմանված կարգով ստանում է հոգեմետ դեղորայք, ապա ընդհանուր տիպի տուն ինտերնատում այդ հնարավորությունն էլ չկա, քանի որ այնտեղ հոգեմետ դեղերի ստացումն ու օգտագործումն արգելված է։ «Այստեղից հետեւում է,–ասաց Ա. Ասատրյանը,–որ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար այսօր հրատապ է ինչպես խնամքի ցերեկային կենտրոնների ստեղծումը (նրանց համար, ովքեր ունեն ընտանիք), ինչպես նաեւ շուրջօրյա խնամքի ընտանեկան տիպի տան ստեղծումը այն մարդկանց համար, ովքեր անօթեւան են կամ ընտանիքը հրաժարվում է նրանց խնամելուց»։

Բացի այդ, այսօր լուծված չէ Խարբերդի մասնագիտացված մանկատանն ապրող եւ արդեն չափահաս դարձած 100—ից ավելի խնամվողների հետագա ճակատագիրը։ Որտե՞ղ պետք է գնան, ինչպե՞ս ապրեն. այս հարցերն են առկա, քանի որ նրանց մեծամասնությունը չունի ընտանիք կամ ընտանիքները հրաժարվել են նրանցից, եւ որեւէ այլընտրանքային ծառայություն չլինելու պատճառով նրանք շարունակում են բնակվել մանկատանը։

Այս ամենին էլ հավելած՝ մտահգիչ է այն, որ վերջին տարիներին նկատվում է շուրջօրյա խնամքի կարիք ունեցող հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց թվի աճի միտում։ Ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ուղիներից մեկը հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող եւ մտավոր խնդիրներ ունեցող անձանց համար նրանց կարիքներին համարժեք ծառայությունների, մասնավորապես՝ տարբեր մոդելների համայնքային խնամքի տների եւ ցերեկային կենտրոնների ստեղծումն է, ինչպես նաեւ դիսպանսեր հսկողության ուժեղացումը։

Հանրապետությունում կարիքին համարժեք չկան հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող երեխաների եւ դեռահասների խնամքի ու սոցիալական սպասարկման ծառայությունները։ Սոցիալական պաշտպանության համակարգում գործող խնամքի եւ սոցիալական սպասարկման տարբեր ձեւերից (անկախ կազմակերպաիրավական տեսակից) օգտվում է հոգեկան առողջության եւ մտավոր խնդիրներ ունեցող ունեցող շուրջ 1500 անձ, որոնց երկու երրորդը՝ մոտ 1000—ը մտավոր խնդիրներ ունեցող անձինք են։

Ինչպես կբուժեն նրանց

Մեր երկրում առաջին ցերեկային կենտրոնը ստեղծվել է 2000թ. հոգեկան առողջության հիմնադրամի կողմից։ Այս համայնքային կենտրոնը գործունեության ավելի քան 10 տարիների փորձով կարող է դառնալ ցերեկային կենտրոնի լավագույն մոդել։ Կենտրոնի հիմնական նպատակը կլինի հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց հոգեբանական եւ սոցիալական վերականգնման ծառայությունների տրամադրումը։

Կենտրոնում յուրաքանչյուր հաճախորդի համար կազմվում է անհատական վերականգնողական պլան։ Կենտրոնի հաճախորդները արտթերապիայի մասնագետի աջակցությամբ զբաղվում են նկարչությամբ, կավագործությամբ, խեցեգործությամբ, ասեղնագործությամբ, բացիկներ պատրաստելով եւ այլն։ Մեր երկրի համար առաջարկվող մոդելի սկզբունքը հետեւյալն է. հոգեկան առղջության ծառայությունները պետք է լինեն հասանելի, մատչելի, ուղղորդված, շարունակական խնամքով։ Հիմնական սկզբունք պետք է լինի գաղտնիությունն ու հիվանդի նկատմամբ հարգանքը։

Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի եւ սոցիալական սպասարկման ծառայությունները պարտադիր պետք է լինեն՝ 1. մարդու անհատական կարիքներին համապատասխան, այսինքն՝ մարդակենտրոն եւ հասցեական, 2. համալիր (բժշկական, հոգեբանական եւ սոցիալական ծառայությունների միաժամանակյա տրամադրում), 3. համայնքային, ինչը կնվազեցնի նրա մեկուսացումը հասարակությունից եւ կբարելավի նրա կյանքի որակը իր սոցիալական միջավայրում։
Այսպիսով, առաջարկվող մոդելները հետեւյալն են։

1. Շուրջօրյա խնամքի տուն։ Այս տունը պետք է ունենա ընտանեկանին մոտ պայմաններ, որի գործունեության նպատակն է աջակցել հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց ինքնուրույն կազմակերպելու իրենց առօրյան, լուծելու առօրեական խնդիրներ, ինչպես նաեւ հոգ տանելու իրենց առողջության մասին։

Ինչպես բացատրում են մասնագետները, այս տները հիմնականում այն մարդկանց համար են, ովքեր հոգեբուժարանում բուժվելուց հետո այլեւս ակտիվ բուժման կարիք չունեն, ունեն սոցիալ—հոգեբանական վերականգնման կարիք, սակայն չունեն իրենց մշտական բնակավայրում բնակվելու հնարավորություն՝ չունեն ընտանիք կամ ընտանիքը չի կարող, կամ չի ցանկանում ապահովել նրանց խնամքը։ Շուրջօրյա խնամքի տունը նախատեսված է հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց մշտական կամ ժամանակավոր բնակության համար (առավելագույնը 10 մարդ)։ Խնամքի տան յուրաքանչյուր սենյակ կարող է նախատեսված լինել առավելագույնը 2 հոգու համար։

Այս կարգի խնամքի տները պետք է ապահովված լինեն բոլոր կոմունալ—կենցաղային պայմաններով։ Ցանկալի է, որ տունն ունենա զբաղվածության հատված՝ անհրաժեշտ պարագաներով, բնակիչների զբաղվածության եւ աշխատանքային թերապիայի համար։ Խնամքի տանը պետք է աշխատի բազմամասնագիտական թիմ, որը կաջակցի խնամքի տան բնակիչներին իրենց առօրյա խնդիրները լուծելիս։ Տան բնակիչներն ամեն օր առավոտյան իրենք կորոշեն այդ օրվա իրենց անելիքը, կսահմանեն հերթափոխ, թե ով է կատարելու գնումները, պատրաստելու նախաճաշը եւ ճաշը, լվանալու ամանները։

Այս տիպի տներում չկան հոգեբույժներ՝ նրանք հրավիրվում են անհրաժեշտության դեպքում։ Այս տների ծախսերը կատարվում են մասամբ պետական, մասամբ՝ համայնքի բյուջեներից, մասամբ՝ խնամվողների հաշմանդամության կենսաթոշակներից։ Այսպիսի խնամքի տներում կարող են ապրել ինչպես ժամանակավոր, այնպես էլ անժամկետ։ Խնամքի տները կարող են լինել տարբեր ուղղվածության՝ 18—ից մինչ կենսաթոշակային տարիքի անձանց համար, կենսաթոշակի տարիքի հասած անձանց համար եւ, տարբերակված, ըստ կարիքների ու առողջական վիճակի։

2. Համայնքային ցերեկային կենտրոն։ Կենտրոնները նպատակահարմար է նախատեսել առավելագույնը 50 մարդու համար։ Կենտրոններն, ըստ իրենց ուղղվածության, պետք է տարանջատված լինեն հոգեկան առողջության եւ մտավոր խնդիրներով անձանց համար։ Կարող են նույն կենտրոնում կազմակերպվել տարբեր կարիքներով անձանց համար առանձին խմբեր։ Կենտրոնն ստեղծելիս պետք հաշվի առնել նաեւ այնտեղ հաճախող մարդկանց առանձնահատկությունները՝ տարիքը, առողջական վիճակը, սոցիալական կարգավիճակը եւ, ըստ այդմ, կազմակերպել գործունեությունը։

Այս կենտրոններում աշխատում են տարբեր մասնագետներ՝ հոգեբաններ, հատուկ մանկավարժներ, սոցիալական աշխատողներ, դեպք վարողներ, հոգեթերապեւտներ։ Հոգեբույժներն, ըստ անհրաժեշտության, հրավիրվում են բուժհաստատություններից՝ խորհրդատվության նպատակով։ Կարեւոր է այն, որ կենտրոնը գտնվում է ոչ միայն հոգեբուժական հաստատությունից դուրս, այլ՝ համայնքի կենտրոնում։ Այդպիսով հաճախորդը չի կտրվում իր համար սովորական միջավայրից, խնայվում է կենտրոն հասնելու համար պահանջվող ժամանակն ու ճանապարհածախսը, եւ ծառայությունը դառնում է ավելի մատչելի։

Կենտրոնում մշտապես նշվում են տոները, կազմակերպվում մշակութային միջոցառումներ, ինչը նպաստում է կենցաղային հմտությունների զարգացմանը։ Ցերեկային կենտրոնը պետք է ունենա տրանսպորտային միջոց հաճախորդներին տեղափոխելու համար կամ հաճախորդներին վճարի ճանապարհածախսը։ Հաճախորդներին օրը մեկ անգամ տրվում է սնունդ։ Համայնքային ցերեկային կենտրոնը նախատեսված է առավելագույնը 50 այցելուի համար, սակայն պետք է ունենա խմբեր, յուրաքանչյուրում ընդգրկելով ոչ ավելի 10 հոգու։

3. Համայնքային ցերեկային կենտրոններ հոգեկան առողջության եւ մտավոր զարգացման խնդիրներ ունեցող երեխաների եւ դեռահասների համար։ Այս տիպի կենտրոնն էլ կարող է ունենալ մի քանի բաժանմունք՝ ըստ ուղղվածության եւ երեխաների տարիքային կազմի, բնականաբար, 5—14 տարեկան եւ 15—18 տարեկան երեխաները եւ դեռահասները, ինչպես նաեւ հոգեկան խանգարումներով ու մտավոր հետամնացություն ունեցողները պետք է այցելեն կենտրոնի տարբեր բաժանմունքներ կամ տարբեր կենտրոններ (հնարավորության դեպքում)։ Հաճախորդների նախընտրելի քանակը մի հերթափոխում կամ մի խմբում չպետք է գերազանցի 10—ը։ Կենտրոնի հաճախորդների համար ցուցաբերվում է միայն ցերեկային խնամք՝ այս երեխաներին ընտանիքից եւ սոցիալական միջավայրից չկտրելու համար։

Աշխատակազմը բաղկացած է հոգեթերապեւտից, հոգեբույժից, սոցիալական աշխատողից, սոցիալական եւ հատուկ մանկավարժներից, որոնք իրականացնում են բազմակողմանի շտկողական աշխատանք. շտկում են խոսքը, իրականացնում ֆիզիոթերապիա՝ սովորեցնելով ճիշտ նստել, քայլել, երաժշտական թերապիա, ֆիլմերի դիտում, քննարկում եւ այլն։ Կենտրոնը կարող է իրականացնել միանգամից երկու ֆունկցիա՝ ցերեկային խնամք երեխաների համար, ինչը թույլ է տալիս ծնողներին եւ խնամակալներին աշխատել, ինչպես նաեւ՝ հոգեշտկում։ Կենտրոնը սոցիալ—հոգեբանական աշխատանք է տանում նաեւ երեխաների ընտանիքների հետ։ Այս կենտրոնները եւս պետք է համաֆինանսավորվեն համայնքի կողմից։

4. Սատարող կացարանը։ Սա որոշակի ժամկետով կամ անժամկետ տրամադրվում է հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձին, որն անցել է բուժման կուրս, չունի ակտիվ բուժման կարիք (հոգեբույժի եզրակացությամբ), եւ այդ բնակարանում նա հարմարվում է անկախ կյանքին՝ մասնագետների աջակցությամբ, ովքեր նրան սովորեցնում են ինքնուրույն կյանքի համար անհրաժեշտ հմտություններ՝ սննդի պատրաստում, հիգիենայի կազմակերպում, բյուջեի պլանավորում եւ այլն։ Որոշ երկրներում սատարող կացարանն անվանում են կյանքի աջակցության հատուկ տուն։

Այս կարգի ծառայության դեպքում հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող անձն ինքը, կամ նրա ընտանիքը, կամ շահագրգիռ որեւէ կազմակերպություն կարող է վարձակալել բնակարան ու կազմակերպել տվյալ անձի առօրյան առավել ինքնուրույն։ Սովորաբար այդպիսի բնակարանում կարող են ապրել 2—3 մարդ՝ յուրաքանչյուրն ունենալով իր անձնական սենյակը, իսկ առանձնատանը՝ առավելագույնը՝ 10 մարդ։

Հիմնականում վարձակալվում է տեղական ինքնակարավարման մարմիններին պատկանող բնակարան կամ առանձնատուն։ Վարձավճարի մի մասը տրամադրում է ՏԻՄ—ը՝ որոշակի հարաբերակցությամբ, համաձայն պայմանավորվածության։ Այս եւ մնացած բոլոր հարցերում սատարող բնակարանի բնակչին օգնում են համայնքում գործող տարբեր սոցիալական ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններ։ Այս բնակարանում բնակվող յուրաքանչյուր անձի կցվում է մեկ մասնագետ (դեպք վարող)։

Իբրեւ վերջաբան

Այս խնդիրներին պետության ուշադրության սեւեռումը շատ կարեւոր է, հատկապես մեր երկրում, որտեղ դժվար սոցիալական վիճակ է եւ որտեղ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց թվի աճի միտում է նկատվում։ Սա, իհարկե, չի նշանակում, թե զարգացած երկրները չունեն առողջական այս կարգի խնդիրներ ունեցողներ։

Պարզապես նրանց համար լուծելու ուղիները գուցե ավելի դյուրին են՝ հենց միջոցներով պայմանավորված։ Մեզ պետք է առողջ հանրություն եւ այդ հանրությունից չմեկուսացողներ։ Հանրությունն ինչքան ամուր՝ ընտանիքի պես, այնքան ավելի լավ հենց իր ու իր յուրաքանչյուր անդամի՝ առօրյա ու ապագա կեցակարգի համար։
Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ