Ներկայումս 104 երկիր, որտեղ բնակվում է շուրջ 3,3 միլիարդ մարդ, անպաշտպան է մալարիայի առջեւ։ Ամեն տարի աշխարհում արձանագրվում է մալարիայով հիվանդացության ավելի քան 200 հազար դեպք, իսկ մահացության թիվը հասնում է շուրջ 700 հազարի, որի 86%—ը՝ 5 տարեկանից ցածր երեխաների շրջանում։ Մալարիան լայնորեն տարածված է արեւադարձային եւ մերձարեւադարձային կլիմայական գոտիներում եւ բարեխառն կլիմայական գոտու որոշ շրջաններում։ Գիտական նվաճումների այս դարում, այնուամենայնիվ, անհանգստացած են, որովհետեւ, մալարիայի համաճարակային իրավիճակը բարդանում է։ Ու ամենագլխավոր երկու պատճառներով։ Նախ՝ այս հիվանդությունը արդեն դեղորայքակայուն ձեւեր ունի, որոնք տարածվում են, եւ հետո, կենցաղային լեզվով ասած՝ մալարիայի մոծակները միջատասպան նյութերի նկատմամբ դիմադրողականություն են ձեռք բերել։

Անկեղծ լինելու համար ասենք, որ ՀՀ—ն մալարիայի առումով այս պահին խնդիր չունի, ավելին՝ 2011թ. մեր երկիրը պաշտոնապես ճանաչվել է որպես մալարիայից ազատ տարածք (համաձայն միջազգայնորեն ընդունված ընթացակարգի՝ վկայագրվել է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության կողմից)։ Բայց ասել, թե ընդհանրապես խնդիր չունի, թերի կլինի, որովհետեւ ՀՀ—ն փակ չէ, ի վերջո, ելումուտ են անում տարբեր երկրների քաղաքացիներ, այլ կերպ՝ վտանգ կա, ուստի մշտական զգոնության կարիք էլ կա։ Այդ իսկ պատճառով ՀՀ—ում մալարիայի ներբերումը եւ արմատավորումը կանխարգելելու քայլեր են ձեռնարկվում, եւ նույնիսկ համապատասխան պետական ծրագիր կա։

Ի՞նչ հիվանդություն է սա, որի վտանգը մշտապես զգում են աշխարհում, ինչո՞ւ այն չի հաջողվում վերջնականապես արմատախիլ անել, ի՞նչ է եղել մեր երկրում, եւ ինչպե՞ս ենք որոշել կանխարգելել այդ հիվանդության ներբերումը։

«Վատ օդը», որ տարեկան 3 մլն կյանք է խլում

Հայ միջնադարյան բժիշկների գրքերում մալարիան բացատրվում է իբրեւ ճահճային տենդ, ընդմիջվող ճահճային տենդախտ, իսկ իտալերենից թարգմանաբար նշանակում է վատ օդ։

Մալարիային առնչվող տվյալները տարբեր աղբյուրներում տարբեր են։ Օրինակ, «Վիքիպեդիա» էլեկտրոնային հանրագիտարանի տվյալների համաձայն, մալարիան տարածվում է Anopheles ցեղի մոծակների կողմից։ Հիվանդությունը արտահայտվում է տենդով, դողով, սպլենոմեգալիայով (երբ մեծանում են փայծաղի չափերը), հեպատոմեգալիայով եւ անեմիայով (սակավարյունություն)։ Բուժվում է քինին ալկալոիդով, որը ստանում են քինա ծառի կեղեւից։ Ենթադրվում է, որ մալարիայով մարդիկ սկսել են հիվանդանալ անհիշելի ժամանակներից։ Այս հիվանդության հարուցիչի հայրենիք կարելի է համար Աֆրիկա մայր ցամաքի արեւմտյան եւ հարավային մասը։ Հայտնաբերված հնագույն քարացած մոծակների մնացորդների մեջ հայտնաբերվել են մալարիայի մակաբույծի հետքեր, որոնց տարիքը հասնում է մոտավորապես 30 մլն տարվա։

Մարդու առաջացման հետ սկսել են զարգանալ այս հիվանդության մակաբույծները, որոնք ընդունակ են եղել մոծակից փոխանցվելու մարդուն։ Առաջին ձեռագրերը (գիտությանը հայտնի), որտեղ բնութագրված էր մալարիան, հայտնաբերվել են Չինաստանում, որոնք թվագրվում են մ. թ. ա. 2700–ական թթ.։ Մալարիան եղել է եւ մնում է մարդկության ամենավտանգավոր հիվանդություններից մեկը։ Երկրագնդի մալարիայի առավել տարածված շրջաններում ապրող ընդհանուր բնակչության թիվը կազմում է մոտավորապես 2.4 միլիարդ մարդ կամ աշխարհի բնակչության գրեթե 40%—ը։ Մալարիայով ամեն տարի վարակվում է 350—500 մլն մարդ, ու սարսափելին այն է, որ այդ թիվը տարեկան ավելանում է 16%—ով։ Վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ հաջորդ 20 տարիների ընթացքում մահացության դեպքերը կարող են շատանալ 2 անգամ։

Ներկայումս հիվանդությունը առավել տարածված է Աֆրիկայում, Արեւելյան Ասիայում եւ Հարավային Ամերիկայում, մասնավորապես՝ Կոտ դÕԻվուարում, Կոնգոյում, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում, Չադում, Մալիում եւն։ Աշխարհում մահացության ամենաշատ դեպքեր թերեւս գրանցվում են հենց մալարիայի հետեւանքով՝ տարեկան 1.5— 3 մլն մարդ։ Վերջին հազարամյակի ընթացքում մահացու ելքով հիվանդությունների ցանկում մալարիան դարձավ 1—ինը վարակիչ հիվանդությունների շարքում։ Շատ հայտնի մարդիկ են մահացել այս հիվանդությունից, այդ թվում՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Չինգիզ խանը, Դանթե Ալիգիերին, Քրիստափոր Կոլումբոսը, Ջորջ Բայրոնը…

Փրկություն, որ Մասիսի հետ է կապվել

Մեր Մատենադարանում նյութեր կան պահպանված, ըստ որոնց՝ հնում հայերը այս հիվանդությունից ազատվել են Մասիս լեռան շնորհիվ։ Լեռան կենտրոնական հատվածում մի գետ կա՝ Գինո, որտեղ եւ հին հայերը լողացրել են մալարիայով հիվանդներին։ Հիվանդներն անմիջապես առողջացել են, իսկ գետը շարունակել է ընթացքը՝ պատրաստ բուժելու նոր հիվանդների։ Եվ ասվում է, որ սա ամենեւին էլ լեգենդ չէ, այլ իրականություն, որ… գուցե եւ հետո փաստվի գիտությանն առայժմ անհայտ մատյաններում։

Մեկ այլ պատմություն էլ ժամանակին պատմեց ՀՀ առողջապահության նախարարության աշխատակազմի պետական հիգիենիկ եւ հակահամաճարակային տեսչության վարակիչ եւ ոչ վարակիչ հիվանդությունների համաճարակաբանության բաժնի պետ, համաճարակաբան Լիլիթ Ավետիսյանը։ Հիմալայների ստորոտում Տարու ցեղախումբ կա, որին բուդդան հեռանալիս պարգեւ է թողել՝ ջերմախտով չհիվանդանալու հնարավորությունը։ Հետաքրքիր է, որ Հիմալայներում այսօր մալարիա կա, բայց այդ ցեղը չի հիվանդանում դրանով։ Գիտությունը բացատրություն դեռ չի տվել։

Իրարամերժ տվյալներ, որից վտանգը չի նվազում

«Հին» հայերից գանք «նոր» հայերին, եւ մալարիայից հաջողությամբ ազատվելու «զուգադիպությունից» խոսենք. այդ ինչպես ՀՀ—ն մալարիայից ազատ գոտի ճանաչվեց։

Ի տարբերություն «Վիքիպեդիա»—ի, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը մալարիայից մահացության տարեկան 700 հազ. դեպք է արձանագրում, ռուսական «Կրուգոսվետ» գիտահանրամատչելի էլեկտրոնային հանրագիտարանը 600 հազարի ցուցանիշն է մեջ բերում։ Թեեւ վերջին տասնամյակում համաշխարհային հանրությունը մալարիայի դեմ պայքարում զգալի հաջողության է հասել՝ կրճատելով մալարիայով ախտահարված տարածքները, այնուամենայնիվ, այդ հաջողությունը փխրուն է։

Մալարիան ուղեկցել է հայ ժողովրդին պատմության ամբողջ ընթացքում (ըստ ՀՀ ԱՆ տվյալների) եւ բացակայել է ընդամենը 31 տարի՝ 1963—1994թթ.։ 1994 թ. մալարիան կրկին ներխուժել է Հայաստան։ 1994 թ. Հայաստանում գրանցվել է մալարիայով հիվանդ 196 մարդ, որոնց մեծ մասը վարակվել էր Ադրբեջանին եւ Իրանին հարող տարածքներ ժամանակավոր այցերի ժամանակ։ 1995թ. գրանցվել է 502 դեպք, 1996թ.՝ 347, 1997թ.՝ 841, 1998թ.՝ 1156։ 1996—ից սկսած այս ցուցանիշները, բացի բերովի դեպքերից, ներառում են նաեւ տեղական ծագման դեպքերը։ 1999թ.—ից, իրականացված հակամալարիային աշխատանքների արդյունքում, մալարիայի դեպքերը կտրուկ նվազել են՝ 2005—ին հասնելով 7—ի, իսկ 2006—ից հետո այլեւս չեն արձանագրվել։

Տեղական մալարիան վերացնելու ուղղությամբ Հայաստանում ծավալվեց համալիր եւ բազմոլորտ պայքար, որին աջակցեցին նաեւ միջազգային կազմակերպությունները։ Մալարիայի դեմ պայքարի եւ կանխարգելման միահամուռ աշխատանքը զգալի արդյունքներ տվեց. նշանակալի կրճատվեց մալարիա փոխանցող մոծակների պոպուլյացիան, նվազեցին հիվանդության դեպքերը, եւ 2003թ. ի վեր Հայաստանում ստեղծվեցին մալարիայի վերացման նախադրյալներ։ ՀՀ—ն 2003թ. հետո վերանայեց մալարիայի դեմ պայքարի ռազմավարությունը, եւ եվրոպական տարածաշրջանում եզակի երկրներից մեկն է, որն անցել է մալարիայի դեմ պայքարից դեպի տեղական մալարիայի վերացմանը։ 2006 թ.—ից ի վեր Հայաստանում տեղական մալարիայի դեպքեր չեն արձանագրվել։ Մեր երկրում գործնականում մալարիան վերացել է։ Դեռ 2009թ. ՀՀ—ն դիմեց ԱՀԿ—ին որպես մալարիայից ազատ տարածք վկայագրվելու համար, ինչից հետո Հայաստան այցելեց փորձագետների երկու խումբ։ Նրանք երկու խնդիր գնահատեցին (երկրում իսկապե՞ս չկան մալարիայի դեպքեր, եւ երկիրն ի վիճակի կլինի՞ կանխարգելել մալարիայի կրկին արմատավորումը), որից հետո էլ կայացրին որոշումը։

Նկատենք, որ այլ հանգամանքեր էլ քննարկեց ԱՀԿ—ն, այն է՝ Ադրբեջանում մալարիայի դեպքեր կան, Վրաստանում՝ նույնպես, եւ այս ամենով հանդերձ՝ ՀՀ—ն ի վիճակի է կանխարգելելու։

Մենք էլ սրան հավելենք Հնդկաստանի պարագան, չէ՞ որ Երեւանում շատ հնդիկ ուսանողներ են սովորում, եւ աֆրիկյան զանազան երկրներից քաղաքացիների ելումուտը (նրանցից շատերին այսօր երեւանյան սուպերմարկետներում աշխատելիս կտեսնենք)։ Ասել կուզի՝ մալարիայի ներբերման հնարավորությունը շատանում է, ռիսկերը՝ ավելանում։ Ահա սա է պատճառը, որ ասում ենք, թե զգոնությունը պետք չէ թուլացնել։
Առողջապահության նախարարությունը վստահեցնում է՝ զգոնությունը թույլ չէ, քայլերը հստակ են, իրավիճակը՝ վերահսկելի։ Իսկ թե ինչ հիվանդություն է սա, որից անընդհատ զգուշանալ է պետք, եւ որոնք են ձեռնարկվելիք մեր քայլերը, կներկայացնենք հաջորդիվ։

Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ