Հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության կանխարգելումն այսօր խնդիր է ամբողջ աշխարհում։ Հայաստանը բացառություն չէ։ Մենք խնդրի դեմ պայքարելու միջոցառումների մինչեւ 2020թ. ծրագիրն ունենք արդեն։

Մինչ անդրադառնալը այն հարցին, թե ինչ է այն ենթադրում, ասենք, որ ՀՀ առողջապահության նախարարությունը մեկ անգամ չէ, որ իրազեկել է հակաբիոտիկների անհարկի կամ սխալ օգտագործման հետեւանքով առողջությանը հասցվող վնասների մասին։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալների համաձայն, հակամանրէային դեղերի նշանակումների ավելի քան 40 տոկոսը հիմնավորված չէ։

Առավել տարածված օրինակ մեջ բերենք. մրսածության, անգինայի ժամանակ նշանակվող հակաբիոտիկները չեն ազդում վիրուսների վրա։ Ստացվում է՝ ընդունում ես դեղորայք, որ ոչ թե հօգուտ քեզ ես գործածում, այլ ի չարս՝ վնասելով օրգանիզմդ։ Մասնագետները բացատրում են, որ հակաբիոտիկային դեղերի սխալ կիրառումը բացասական հետեւանքներ ունի միանշանակ։ Այն հանգեցնում է վարակները բուժելու հնարավորությունների նվազման։

Դեղակայուն հարուցիչներով պայմանավորված վարակնեը բերում են հիվանդացության եւ մահացության։ Եթե նկատի ունենանք, որ վերջին ավելի քան երկու տասնամյակում նոր հակաբիոտիկներ ի հայտ չեն եկել, ապա հասկանալի է դառնում, որ դեղակայուն մանրէների դեմ պայքարն ավելի է դժվարանում։ Չմոռանանք, որ ինքնաբուժումն ու հակաբիոտիկների անհարկի օգտագործումը նպաստում են օրգանիզմում դրանց կայունության զարգացմանը։

Ի դեպ, երբ արտերկրի որոշ մասնագիտացված կայքերի հարցումներ ուղարկեցի հակամանրէային դեղամիջոցների նկատմամբ կայունության խնդրի վերաբերյալ՝ ցանկանալով հասկանալ երբեմն անարդյունավետ պայքարի պատճառները, նրանք ինձ խորհուրդ տվեցին հարցեր ուղղել նաեւ սննդի ոլորտի մասնագետներին։

Ուսումնասիրությունս ցույց տվեց, որ այս խնդիրն ամենեւին էլ այն հարթությունից չէ, որ կարելի է անտեսել կամ միայն մի որոշ ժամանակ մտածել դրա լուծման մասին։ Բանն այն է, որ հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության պատճառներից մեկը անառողջ սնունդն է, իմա՝ գենետիկորեն ձեւափոխված օրգանիզմներով սնունդը, արագ սնունդը, մի խոսքով, ոչ օրգանական, ոչ բնական, ոչ մաքուր սնունդը։ Եթե հաշվի առնենք, որ մենք ընդունում ենք ոչ միայն տեղական սնունդ, այլեւ ներկրվող, ռիսկի աստիճանն էլ արդեն պարզ կլինի։ Մասնագիտացված կայքերից մեկը խորհուրդ տվեց հատկապես հեռու մնալ, ասենք, այն բնական հյութերից, որոնք 100 տոկոսով բնական են, բայց պահպանման ժամկետը 2 տարի է, կամ՝ 4 տարվա «բնական չիպսերից» եւն։

Թեեւ մասնագետներն այս հարցում համակարծիք չեն։ Հակաբիոտիկները վնասակար չեն, երբ փոքր չափաբաժնով են։ Ասենք՝ ինչ անել, երբ հայտնի է, որ գյուղատնտեսական արտադրանքը զերծ չէ հակաբիոտիկներից, չէ որ արդի աշխարհում անասնակերում հակաբիոտիկն անբաժանելի մաս է դարձել։ Բացի այդ, հակամանրէային դեղերը լայնորեն են կիրառվում նաեւ անասնաբուժության ոլորտում։ Ինչու ոչ՝ անասնաբուծության ոլորտում նույնպես, երբ գործածվում են որպես կենդանիների, թռչունների աճի խթանիչ։

Պարզաբանվում է, սակայն, որ եթե հակաբիոտիկը, որպես անասնակերի հավելում (համապատասխան չափաբաժնով, իհարկե) օրգանիզմի եւ, ըստ այդմ, մսի որակի վրա չի ազդում (անասնաբուժություն), ապա նույնը չի կարելի ասել հակաբիոտիկի՝ որպես աճի խթանման միջոցի մասին (անասնաբուծություն)։ Արդյո՞ք այդ խթանիչ գործոնը չի հանգեցնում այն բանին, որ կենդանու կամ թռչնի օրգանիզմում ծնվում են հակամանրէային դեղերի նկատմամբ անընկալունակ մանրէներ ու հետո դրանք ներթափանցում են սպառողի օրգանիզմ։ Այս հարցում էլ չկա ընդհանուր հայտարար։
Համենայն դեպս, 2000թ. Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպությունը որոշ ուսումնասիրություններ է արել, որոնցով հաստատվել է, որ հակաբիոտիկների կիրառումը անասնաբուծության մեջ (աճի խթանում) վնասակար է։ ԵՄ—ն միայն 2006թ. անասնաբուծության մեջ հրաժարվեց հակաբիոտիկների կիրառումից։ Եվ այս որոշումը պետական մակարդակով եղավ։ Բայց գործնականում հնարավոր չեղավ իսպառ հրաժարումը։ Եվ սա էլ է հայտնի։

Այս շղթայական խնդրի մի օղակ էլ կա. շրջակա միջավայրի պահպանումը։ Երբ դրան քիչ ուշադրություն է դարձվում, հակաբիոտիկները անվերահսկելիորեն տարածվում են։ Իսկ սա հանգեցնում է նրան, որ մանրէների նոր՝ ավելի զարգացած ու ավելի կայուն շտամներ են ձեւավորվում։

Մասնագետները խնդրի մեկ այլ օղակ էլ համարում են դեղերի սխալ ոչնչացումը։ Շատ երկրներում այն չի կատարվում ընդհանրապես։ Այսպիսով, ե՛ւ դեղերի սխալ ոչնչացման, ե՛ւ չոչնչացման դեպքում դրանք հայտնվում են բնության մեջ՝ բացասական հետեւանքներով հանդերձ։

Ասել է թե՝ հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության դեմ պայքարը խնդիր է, որ բազմաշերտ է, բարդ. հետեւաբար համալիր լուծում է ենթադրում թե՛ համաշխարհային եւ թե՛ տեղական մակարդակով։

Հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության կանխարգելման անհրաժեշտությունից խոսելիս՝ նկատել էինք, որ սա շղթայական խնդիր է ոչ միայն Հայաստանի, այլեւ ամբողջ աշխարհի համար։

Արդյունավետ հակաբիոտիկները շատ կարեւոր են։ Մասնագետները բացատրում են, որ վերջին տարիների բժշկության մի շարք ձեռքբերումներ, օրինակ՝ քաղցկեղի բուժման (քիմիաթերապիայի), ինչպես նաեւ օրգանների փոխպատվաստման հաջողությունը կախված է նաեւ արդյունավետ հակամանրէային դեղերի առկայությունից։ Միաժամանակ հանրային առողջությանը սպառնացող հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության ուժգնացող վտանգը պայմանավորված է բժշկական օգնություն եւ սպասարկում իրականացնող կազմակերպություններում հակամանրէային դեղերի չհիմնավորված եւ ոչ պատշաճ օգտագործմամբ։ Հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունությունը նաեւ սննդի անվտանգության խնդիր է, քանի որ դեղակայուն մանրէները եւ դեղակայունության գեները կարող են կենդանիներից անցնել մարդուն սննդային շղթայի միջոցով։

Սալմոնելա (Salmonella) եւ կամպիլոբակտեր (Campylobacter) մանրէների դեղակայուն շտամների առաջացումը միանշանակ կապված է անասնաբուծության մեջ հակամանրէային դեղերի օգտագործման հետ, եւ, ի դեպ, մարդկանց շրջանում սննդային ծագում ունեցող հիվանդությունների բազմաթիվ դեղակայուն ձեւերով պայմանավորված դեպքեր են արձանագրվել։

Անասնաբուժության եւ սննդի անվտանգության ոլորտն էլ կենտրոնական դեր է խաղում կենդանիների սննդի արտադրության եւ կենդանիների շրջանում հակամանրէային դեղերի խելամիտ օգտագործումը երաշխավորելու գործում, ինչպես նաեւ հակամանրէային դեղերի օգտագործումը նվազեցնելու նպատակով հիգիենիկ ու վարակի հսկողության արդյունավետ ընթացակարգերի կիրառումը խրախուսելու հարցում։ Խիստ կարեւոր է անասնաբուծության բնագավառում աճը խթանելու նպատակով հակամանրէային դեղեր կիրառելու գործելակերպի վերացումը (նախորդիվ ասացինք, որ սա անգամ Եվրոպային չհաջողվեց՝ չնայած պետական մակարդակով որոշմանը), եւ անհրաժեշտ է, որ նշված դեղերը կենդանիների համար ձեռք բերվեն միմիայն անասնաբույժի կողմից դուրս գրված դեղատոմսով։

Մի խոսքով, կա խնդիր, որ երբեմն սրվում է նաեւ։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության տվյալներով, որոշ եվրոպական տարածաշրջաններում հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության զարգացումը առողջության առաջնային պահպանման օղակում բարդացնում է այնպիսի հիվանդությունների բուժումը, ինչպիսիք են վերին շնչուղիների եւ միզասեռական համակարգի հիվանդությունները, սեռական ճանապարհով փոխանցվող հիվանդությունները եւն։

Իսկ ավելի հակիրճ՝ հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունությունն աճում է, իսկ ստեղծվող նոր հակամանրէային դեղերի թիվը շատ փոքր է։
Դարձյալ հակիրճ՝ տեսնենք, թե ինչ իրավիճակ է մեր երկրում, եւ ինչ քայլեր ենք նախատեսում։

Իրավիճակը՝ շրջանակի մեջ

ՀՀ—ում դեղերի որակի ու անվտանգության միջոցառումների շրջանակներում արդեն արվում են հակամանրէային դեղերի շրջանառությանն ուղղված միջոցառումներ, սակայն առողջապահության, անասնաբուժության եւ սննդի արտադրության ոլորտներում հակամանրէային դեղերի լայնորեն կիրառումը պահանջում է միջգերատեսչական լայն համագործակցություն։ Շատ երկրներում, ինչպեսեւ մեր, հակամանրէային դեղերի կիրառումը չի վերահսկվում անասնաբուժության, գյուղատնտեսության, սննդի ոլորտներում, իսկ առկա տեղեկությունները սակավ են, ինչը հակամանրէային դեղերի կայունության զարգացման հարցում լրացուցիչ գործոն է։

ՀՀ—ում գործող լաբորատորիաներում հակամանրէային դեղերի նկատմամբ զգայունության որոշման համար չափորոշիչներ չկան, չեն գործում լաբորատոր հետազոտությունների որակի գնահատման կանոնավոր գործընթացներ։
Այս իրավիճակը, ըստ առողջապահության նախարարության, նպաստում է նաեւ առողջապահական ծախսերի չնախատեսված մեծացմանը, անհրաժեշտություն է առաջանում կիրառել թանկարժեք հակամանրէային դեղեր, պահանջվում է ավելի երկարատեւ բուժում՝ մեծամասամբ բժշկական օգնություն եւ սպասարկում իրականացնող կազմակերպություններում, ինչն էլ պայմանավորում է ինչպես առանձին ընտանիքների, այնպես էլ ամբողջ հասարակության առողջապահական ծախսերի բեռի ծանրացումը։

Ընդհանուր առմամբ, դեղերի շրջանառությունը կարգավորող ազգային օրենսդրությունն ամբողջական չէ ու չի երաշխավորում որակի ապահովումը դեղի կենսաշղթայի բոլոր օղակներում։ «Դեղերի մասին» օրենքում ամրագրված չեն միջազգայնորեն ընդունված այնպիսի սահմանումների ընդունման պահանջներ, ինչպիսիք են պատշաճ լաբորատոր, կլինիկական, արտադրական, պահպանման, բաշխման եւ դեղատնային գործունության պահանջները։

Օրենսդրությամբ սահմանվել են մինչեւ շուկայահանման թույլտվություն տալը դեղերի գրանցման, ներկրվող դեղերի հավաստագրման, ու դեղերի անվտանգության մշտադիտարկման համակարգեր, որոնք շրջանառվող դեղերի որակի, արդյունավետության եւ անվտանգության ապահովման լուրջ երաշխիքներ են ստեղծում, սակայն մարդասիրական օգնության կարգով չգրանցված դեղերի ներկրման օրինականացումը բացասաբար է անդրադառնում համակարգի գործունեության արդյունավետության վրա։

Մեր երկիր են ներկրվում միայն այն դեղերը, որոնց լաբորատոր փորձաքննության արդյունքները դրական են, սակայն դա չի կարող երաշխիք լինել, որ բաշխման փուլը որակյալ դեղեր կապահովի, քանի դեռ լուրջ խնդիրներ կան դեղերի որակի երաշխավորման համար առանցքային նշանակություն ունեցող պահպանման պատշաճ պայմանների ապահովման հարցում։

Վերջինս ներառում է տարածքները, սարքավորումները, օդափոխության ու ջեռուցման համակարգերը, փոխադրամիջոցները, որակի պատասխանատուների ներկայությունը, ինչու ոչ, նաեւ փաստաթղթավորումը։ Այս խնդիրները բացահայտվել են դեռ 2011թ., երբ ԱՀԿ—ի կողմից իրականացված «Նախկին խորհրդային միության նորանկախ ընտրված պետություններում շրջանառվող հակատուբերկուլյոզային դեղերի որակի գնահատման» ուսումնասիրություն էր արվում։ Պարզվել էր, որ իրացման շղթայում նմուշառված որոշ դեղերի որակը չի համապատասխանել սահմանված պահանջներին։

Բացի այս՝ դեղատներում դեղատոմսային դեղերի առանց դեղատոմսի բաց թողնելու արմատավորված պրակտիկա կա, որը եւ բերում է դեղերի անկառավարելի կիրառման ու ինքնաբուժման աճի։ Մյուս կողմից՝ դրան նպաստում է նաեւ մասնագիտական թույլ վերահսկողությունը։ Ըստ առողջապահության նախարարության, քիչ չեն նաեւ այն դեպքերը, երբ հիվանդին նշանակվում է հակամանրէային դեղ՝ խախտելով սահմանված ռեժիմը եւ ընդունման հաճախականությունը։

Արդյունքում ստեղծվում է պարարտ հող հակամանրէային դեղերի անկառավարելի կիրառման ու դեղակայուն մանրէների տարածման համար։ Ճիշտ է, գիտահետազոտական աշխատանքների արդյունքում ՀՀ—ում մշակվել է հակամանրէային դեղերի կիրառման մշտադիտարկման ռեգիստր, սակայն չի գործում հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության շարունակական մշտադիտարկում ու վերահսկում։

Արվելիքը՝ մի քանի քայլով

Հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության կանխարգելման համար գործադիրը գործողությունների ծրագիր է մշակել, որ հիմնականում կիրականացնի 7 ուղղություններով։

Դրանցից 1—ինը վերաբերում է հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության եւ հակամանրէային դեղերի սպառման կարգավորման քաղաքականության զարգացմանը, 2—րդը՝ այդ դեղերի նկատմամբ կայունության համաճարակաբանական հսկողության համակարգի ստեղծմանը։ Ռազմավարական 3—րդ ուղղությունը բուժհիմնարկներում վարակի հսկողության, հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության մշտադիտարկման եւ հսկողության համակարգն ապահովող տեղեկատվական համակարգի ամրապնդումն է։

Խոսք կա նաեւ հակաբիոտիկների նկատմամբ կայուն ձեւերի ախտորոշման լաբորատոր համակարգի զարգացման մասին։ Սա 4—րդ քայլն էր, իսկ 5—րդը այդ դեղերի նկատմամբ կայունության զարգացման դեմ պայքարին ուղղված դեղերի շրջանառության օրենսդրական դաշտի բարեփոխումն է։ 6—րդը վերաբերում է մասնագետների շարունակական ուսուցմանը, իսկ 7—րդը՝ գյուղատնտեսության բնագավառում հակամանրէային դեղերի նկատմամբ կայունության զարգացման կանխմանը։

Այս ամենի ֆինանսավորումն ակնկալվում է ՀՀ պետբյուջեից, միջազգային կազմակերպությունների միջոցներից, մեր երկրում գործող մասնավոր կազմակերպությունների միջոցներից, օրենսդրությամբ չարգելվող այլ միջոցներից։

Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ