Իմունային անբավարարությունը վիճակ է, որի ժամանակ մարդու իմունային համակարգն ընդունակ չէ պաշտպանել օրգանիզմը վարակներից, արտաքին միջավայրի վնասակար ազդեցություններից։

ՄԻԱՎ—ը վարակ է, իսկ ՁԻԱՀ—ն այս հիվանդության վերջնային փուլը։ ՄԻԱՎ վարակը երկարատեւ ընթացքով, քրոնիկ վարակային հիվանդություն է, որն առաջացնում է մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը՝ ՄԻԱՎ։ ՄԻԱՎ վարակն ունի բազմազան կլինիկական դրսեւորումներ՝ պայմանավորված տարբեր վարակներով կամ չարորակ նորագոյացություններով։

Նշենք, որ գործադրված ջանքերի եւ իրականացված ծրագրերի շնորհիվ Հայաստանը՝ գտնվելով մի տարածաշրջանում, որտեղ ՄԻԱՎ վարակի համաճարակի զարգացման ամենաբարձր տեմպերն են դիտվում, շարունակում է մնալ ՄԻԱՎ վարակի ցածր տարածվածությամբ երկիր, որտեղ մեծահասակ բնակչության շրջանում ՄԻԱՎ—ի տարածվածությունն ընդամենը 0,2 տոկոս է։ Այս դրական ցուցանիշների մասին «ՀՀ»–ի հետ զրույցում գոհունակությամբ նշեց ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ—ի տնօրեն, բ.գ.դ, պրոֆեսոր Սամվել Գրիգորյանը։

Որպես ինքնուրույն հիվանդություն, ՁԻԱՀ—ն առաջին անգամ արձանագրվել է 1981թ.։ 1982—ին կոչվել է ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշ՝ ՁԻԱՀ։ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ը գոյություն է ունեցել 1981թ. շատ ավելի վաղ, իսկ 1981—ին արդեն դարձել է համաճարակի սկիզբը։ Այսօր ՁԻԱՀ—ը մնում է մահվան պատճառ հանդիսացող ամենատարածված հիվանդությունների առաջին հնգյակում։ ՄԻԱՎ—ի ծագման վերաբերյալ վարկածները տարբեր են։ ՄԻԱՎ—ի առաջացման մասին առաջին ենթադրությունն արել է ամերիկացի տեսաբան Ռոբերտ Գալլոն։ Ըստ նրա, ՄԻԱՎ—ն առաջացել է հեռավոր անցյալում Աֆրիկա մայրցամաքում։ Թաքնված ձեւով շրջանառել է տեղաբնակների շրջանում։ Տնտեսության զարգացման, արտագաղթի հետեւանքով վիրուսը ներթափանցել է Եվրոպա եւ Ամերիկա։
Համաձայն մեկ այլ վարկածի, ՄԻԱՎ—ն առաջացել է կապիկների նմանատիպ վիրուսի մուտացիայի հետեւանքով։

Չնայած վիրուսի ծագման վերաբերյալ շրջանառվող տարբեր վարկածների օգտին գիտնականների հավաքած բազմաթիվ փաստերին եւ ապացույցներին, ներկայումս վիրուսի ծագման վերաբերյալ միասնական կարծիք չկա։
Այն իրողությունը, որ Հայաստանից միգրացիոն հոսքերն ուղղված են հիմնականում ՄԻԱՎ վարակի տարածվածության ավելի բարձր ցուցանիշ ունեցող երկրներ, եւ հատկապես ՌԴ, Հայաստանը դարձնում է խոցելի ՄԻԱՎ—ի տարածման տեսանկյունից։

ՄԻԱՎ վարակի կանխարգելման եւ բուժման ուղղությամբ մեր երկրի հաջողություններն ակնառու են։
Սամվել Գրիգորյանը վստահեցնում է, որ Հայաստանը մեծ փորձ է կուտակել, եւ արձանագրվել են մի շարք ձեռքբերումներ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ին միջգերատեսչական հակազդման, ՄԻԱՎ վարակի կանխարգելման, բուժման, համաճարակաբանական հսկողության, ծառայությունների ինտեգրման բնագավառներում. «Որպես կարեւոր ձեռքբերում կցանկանայի նշել մորից երեխային ՄԻԱՎ—ի փոխանցման կանխարգելման գործում երկրում արձանագրված եւ միջազգային ճանաչում ստացած հաջողությունը»։

Հայաստանում 2007—ից ի վեր մորից երեխային ՄԻԱՎ—ի փոխանցման կանխարգելիչ բուժում ստացած մայրերից ծնված 150 երեխաների շրջանում ՄԻԱՎ վարակի որեւէ դեպք չի արձանագրվել։ Երկիրը հասել է ԱՀԿ կողմից սահմանված թիրախներին, ինչի հիման վրա Հայաստանը դարձել է աշխարհի չորս երկրներից մեկը, իսկ Եվրոպայում առաջինը, որը ստացել է մորից երեխային ՄԻԱՎ—ի փոխանցումը վերացրած երկրի կարգավիճակը փաստող հավաստագիր։ «ԱՀԿ—ի կողմից հաստատված այս ձեռքբերումը երկար տարիների քրտնաջան աշխատանքի արդյունք է եւ վկայում է այն մասին, որ ՁԻԱՀ—ի եւ նախածննդյան խնամքի արդյունավետ ծառայությունների, ինչպես նաեւ մորից երեխային ՄԻԱՎ—ի փոխանցման կանխարգելման ինտեգրված համակարգի ստեղծմանն ուղղված նպատակային ջանքերն ու հետեւողական քայլերը վերջին 15 տարիներին մեր երկրում տվել են իրենց պտուղները։
Այսպիսի կարեւոր հավաստագիր ստանալը ինքնանպատակ չէ։ Այսուհետ մենք կշարունակենք հետեողական ջանքեր գործադրել ձեռք բերած կարգավիճակը պահպանելու համար։

Այլ ձեռքբերումների թվում կցանկանայի նշել նաեւ այն, որ վերահսկվում է ՄԻԱՎ—ի փոխանցման տեսանկյունից դոնորական արյան անվտանգությունը, ինչի արդյունքում, 2001թ. սկսած, հանրապետությունում չի արձանագրվել դոնորական արյան միջոցով ՄԻԱՎ—ի փոխանցման որեւէ դեպք»,–ուրախությամբ արձանագրեց Սամվել Գրիգորյանը։

Երկրում ՄԻԱՎ վարակով պացիենտների համար հասանելի է հակառետրովիրուսային բուժումը, որը ոչ միայն զգալիորեն նվազեցնում է պացիենտների շրջանում մահացությունն ու հիվանդացությունը, բարելավում է կյանքի որակը՝ տալով նրանց լիարժեք կյանքով ապրելու, աշխատելու եւ իրենց ընտանիքների մասին հոգալու հնարավորություն, այլեւ ունի անմիջական կանխարգելիչ նշանակություն, քանի որ նվազեցնում է ուրիշին վարակի փոխանցման հավանականությունը։ Այն փաստը, որ ռիսկային վարքագիծ ունեցող խմբերից եւ ոչ մեկում ՄԻԱՎ—ի տարածվածությունը չի գերազանցում 5 տոկոսը, իսկ հղիների շրջանում այն զգալիորեն ցածր է 1 տոկոսից, վկայում է կանխարգելման միջոցառումների արդյունավետության մասին, ինչի արդյունքում արձանագրվել է ՁԻԱՀ—ի դեմ պայքարի համաշխարհային պատմության մեջ աննախադեպ ձեռքբերում՝ համաճարակի ոչ միայն կասեցում, այլեւ վերադարձ խտացման փուլից նախնականին։

Երկրում ստեղծվել է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ի, տուբերկուլոզի, մոր եւ մանկան առողջության պահպանման ծառայությունների սերտորեն ինտեգրված համակարգ, որն ապահովում է հիվանդությունների վաղաժամ ախտորոշում, բոլոր կարիք ունեցողներին որակյալ բուժօգնության, առավել արդյունավետ բուժման եւ բժշկական այլ ծառայությունների տրամադրում։ Հղիների, տուբերկուլոզով պացիենտների ավելի քան 95 տոկոսը հետազոտվում է ՄԻԱՎ—ի վերաբերյալ։ Նշված ձեռքբերումներում նշանակալի դերակատարում ունի ՀՀ ԱՆ ՁԻԱՀ—ի կանխարգելման հանրապետական կենտրոնը (ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ)։

«ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ—ն իր կադրային ներուժով եւ տեխնիկական հագեցվածությամբ ժամանակակից բժշկական կազմակերպություն է, որը, լինելով եզակի կառույց, գտնվում է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ի դեմ պայքարի առաջին գծում եւ համակարգում է առողջապահական հիմնարկների այդ ոլորտում աշխատանքները»։

Կենտրոնը հանրապետությունում բժշկական միակ կազմակերպությունն է, որն իրականացնում է ՄԻԱՎ վարակի վերաբերյալ համաճարակաբանական հսկողություն, ՄԻԱՎ վարակի վերջնական լաբորատոր ախտորոշում, ՁԻԱՀ—ի կլինիկական եւ լաբորատոր ախտորոշում, հակառետրովիրուսային բուժում, ՄԻԱՎ վարակով պացիենտների դիսպանսերային հսկողություն, մորից երեխային ՄԻԱՎ—ի փոխանցման կանխարգելում, հետկոնտակտային կանխարգելում, տրամադրում է տեխնիկական աջակցություն եւ մեթոդական օգնություն պետական, ոչ պետական, միջազգային կազմակերպություններին, նաեւ Արցախի բժշկական կազմակերպություններին ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ի հարցերով, իրականացնում է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ի ազգային ծրագրի մոնիտորինգ եւ գնահատում։

ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ—ի կառուցվածքում է ՄԻԱՎ վարակի վերջնական ախտորոշում իրականացնող երկրում միակ ռեֆերենս լաբորատորիան, որտեղ ներդրված է որակի արտաքին եւ ներքին հսկողություն։ Կենտրոնում իրականացվում են ՄԻԱՎ—ի դեղակայունության մուտացիաների հայտնաբերման եւ գենոտիպի որոշման լաբորատոր հետազոտություններ։

Դիսպանսերային հսկողության շրջանակում ՄԻԱՎ վարակով պացիենտները պարբերաբար անցնում են մի շարք լաբորատոր—գործիքային հետազոտություններ, նրանց տրամադրվում է մաշկավեներաբանական, գինեկոլոգիական, սեքսապաթոլոգիական բժշկական օգնություն։ ՄԻԱՎ վարակով պացիենտները, նրանց հարազատները ստանում են հոգեբանասոցիալական եւ իրավաբանական խորհրդատվություն, հոգեբանական աջակցություն։

«Պետք է ընդգծեմ, որ հաջողություններին հասնելու գործում զգալի դերակատարություն ունեն դոնորները եւ միջազգային կազմակերպությունները։ Հայաստանը ՁԻԱՀ—ի, տուբերկուլոզի եւ մալարիայի դեմ պայքարի գլոբալ հիմնադրամի դրամաշնորհային ծրագրի, ինչպես նաեւ Ռուսաստանի Դաշնության օգնության ծրագրի շահառու երկրներից է։ Նշված ծրագրերի շրջանակում զգալի ներդրումներ են կատարվել Հայաստանի առողջապահական համակարգում. ստեղծվել են նոր ենթակառուցվածքներ, հասանելի են դարձել ՄԻԱՎ վարակի կանխարգելման եւ բուժման ծառայությունները։

Ռուսաստանի Դաշնության աջակցության ծրագրի շրջանակում Հայաստանին նվիրաբերված երկու շարժական բուժախտորոշիչ կլինիկաների աշխատանքի շնորհիվ ՄԻԱՎ վարակին առնչվող ծառայությունները հասանելի են դարձել հեռավոր գյուղական ու քաղաքային բնակավայրերում, ինչի արդյունքում զգալիորեն ավելացել է հետազոտվողների թիվը, բարելավվել է ՄԻԱՎ վարակի հայտնաբերումը»,–նշեց կենտրոնի տնօրենը՝ փաստելով, որ վերջին տարիներին արտաքին ֆինանսավորմամբ երկրում իրականացվող ծրագրերն արժանանում են գերազանց գնահատականների՝ ցուցադրելով 100 տոկոսից բարձր կատարողականներ։ Ըստ որում, բոլոր ծրագրերով նախատեսված միջոցառումների հիմնական իրականացնողը պետական ոլորտում ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ—ն է։ Կենտրոնի տնօրենը վստահեցնում է, որ հետագա տարիների աշխատանքները կհանգեցնեն ՄԻԱՎ վարակի հայտնաբերման էական մեծացման, ինչը հնարավորություն կտա ժամանակին տրամադրելու բուժում եւ կանխելու ՄԻԱՎ—ի հետագա տարածումը։

«Սա է ՄԱԿ—ի ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ—ի միացյալ ծրագրի կողմից առաջիկա տարիների համար նախանշված պայքարի հիմնական ուղղությունը։ Կցանկանայի, որ բնակչության, հատկապես երիտասարդների շրջանում փոխվեր վերաբերմունքը սեփական առողջության նկատմամբ. նրանք որոշումներ կայացնելիս լինեին ավելի պատասխանատու. ոչ միայն չօգտագործեին թմրամիջոցներ, այլ նույնիսկ փորձ էլ չկատարեին, քանի որ անգամ մեկ փորձը կարող է կախվածության պատճառ դառնալ, ունենային անվտանգ սեռական վարքագիծ, պահպանեին ժուժկալություն մինչեւ ամուսնությունը, լինեին հավատարիմ զուգընկերոջը։ Հատկապես արտագնա աշխատանքի մեկնողները պետք է գիտակցեն, որ չկա անվտանգ արտամուսնական սեռական կապ։ Նրանց գերակշռող մեծամասնությունը վարակվել է մեկ զուգընկերոջ հետ ունեցած սեռական կապի հետեւանքով։ Հարկ է իմանալ, որ ցանկացած սեռական կապ, երբ հայտնի չէ ՄԻԱՎ—ի նկատմամբ զուգընկերոջ կարգավիճակը, համարվում է ռիսկային եւ կարող է դառնալ ՄԻԱՎ—ով վարակման պատճառ, ուստի պետք է խուսափել նման կապերից»,–ասաց Ս.Գրիգորյանը։

ՁԻԱՀ—ի դեմ պայքարի հաջողությունը կախված է յուրաքանչյուրի կողմից անվտանգ վարքագծի եւ առողջ ապրելակերպի կարեւորության գիտակցումից ու դրանց հետեւելուց։ ՁԻԱՀ—ի ԿՀԿ—ն, ՀՀ առողջապահության նախարարության առաջնորդությամբ, հաշվի առնելով ներկայիս մարտահրավերները, կշարունակի գործադրել հետագա քայլեր համաճարակային գործընթացները վերահսկելու՝ միջազգային պարտավորություններով սահմանված, մինչեւ 2030 թվականը կայուն զարգացման եւ ՁԻԱՀ—ի համաճարակի կասեցման հավակնոտ նպատակներին հասնելու համար։
Լուսինե ՆԱԶԱՐՅԱՆ